خلاقیّت بلاغی مولانا در کاربرد آیه‎های قرآن (با تمرکز بر استعاره، تشبیه و پارادکس)

مولانا، در کاربرد آیات در مثنوی خود، نوآوری‌های مهمی دارد که تا کنون دربارۀ آن پژوهش برجسته‌ای انجام نشده است. قرآن خود معجزۀ بلاغت است و زمینه‌ای برای آفرینش واژگان و ترکیباتی بدیع و هنری در مثنوی قرار گرفته است. بر این اساس، در این پژوهش، خلاقیت مولانا در کاربرد آیات بررسی شده است. روش مطالعه، تطبیقی-تحلیلی و مبتنی بر بررسی تمامی شواهد، تطبیق آیات و ابیات مثنوی و تبیین تفاوت روش مولانا و در عین حال چگونگی برخورداری او از آبشخور قرآن است. این تطبیق نشان می‌دهد که مولانا در کاربرد آیات از «استعارۀ مکنیه» بیش از دیگر آرایه‌ها بهره برده است. علت این فراوانی، باور او به آگاهی هستی و بی‌سببی افعال خداوند و نیز رویکرد خاص او به معجزات است. همین نگرش در پدید آمدن پارادکس‌های مثنوی که بخشی از هنر بی‌مانند این کتاب است تأثیر داشته است. افزون بر این، مولانا در ترکیب واژگان قرآنی با کلمات فارسی نیز نوآورانه عمل کرده و ترکیبات استعاری و تشبیهی بدیع و ساختارشکنانه‌ای پدید آورده است. ترکیب «استعارۀ تأویلی» و «تشبیه تأویلی» از این قبیل است. در ترکیبات ساختارشکن، الگوهای رایج نحو زبان فارسی شکسته شده است و بسیاری از جملات و ترکیبات قرآنی در نقش اسم مفرد به کار رفته‌اند. بسیاری از ترکیب‌های نو و بدیع مثنوی نیز بر اساس «بینش تأویل‌گرا» شکل گرفته است و از این نظر می‌توان پیوندی معنادار میان بلاغت و تأویل جست‌وجو کرد.